De erfenis van G.G.T. Rustwijk: een strijd die voortduurt

“De jeugd sterft dagelijks af, kort na zij is geboren… Wat reden toch! Waarom gaat alles hier verloren?” Zo klonk het op 19 juni 1911 in Thalia, waar je een speld kon horen vallen. George Gerardus Theodorus Rustwijk, liefdevol G.G.T. genoemd door iedereen die hem kende.

George Gerardus Theodorus Rustwijk presenteerde zijn maatschappijkritische voorstelling met de titel: *Het ‘Waarom’ beantwoord of het ‘Wee’ ontsluierd. Centraal stond de vraag waarom er in zijn tijd in Suriname zoveel kindersterfte was. Het stuk was een aanklacht tegen de erbarmelijke levensomstandigheden, waarin het gros van de Surinamers verkeerde.

“Heel Suriname is een groot hospitaal! (…)

W e e n t! – W e e n t S u r i n a m e! Gij moogt het vrij doen – laat uwe tranen vloeien voor uwe kinderen – ja, slecht! – zeer slecht werd er voor uw fundament gezorgd.”*

Het toneelstuk was gericht aan de Welvaartscommissie, een groep van acht witte Nederlandse mannen die in 1911 naar Suriname werd gestuurd om te onderzoeken hoe het moederland opnieuw geld aan Suriname kon verdienen. Tot dan toe was Suriname een pure exploratiekolonie: er werd zo veel mogelijk winst uitgehaald ten gunste van Nederland. De opvoering, direct gericht tot de commissieleden, bracht de ernst van de situatie haarscherp in beeld, met metaforen, grafieken en bevolkingscijfers. Rustwijk hoopte de commissieleden te overtuigen om zich het lot van de lijdende bevolking aan te trekken.

Achteraf bleek dat men lucht had gekregen van de inhoud van het stuk: de commissieleden verschenen niet. De stoelen vooraan, speciaal voor hen gereserveerd, bleven leeg. Dat weerhield G.G.T. er niet van om vijf uur lang vol vuur zijn betoog te presenteren. Het leverde hem een lovende recensie op in de krant *Onze West*:

“De heer Rustwijk hield gisteravond een zeer boeiende en krachtige lezen (…) Aan het daverend applaus scheen geen einde te komen.”

Het ‘Waarom’ nu

In 2021 brachten de Surinaams-Nederlandse theatermaker Mathieu Wijdeven en schrijver Raoul de Jong een theatervoorstelling over Rustwijk. Het werd een eerbetoon aan George Gerardus Theodorus Rustwijk, die leefde van 1862 tot 1914. Wijdeven baseerde zijn zoektocht naar zijn betovergrootvader op krantenartikelen, foto’s, schilderijen en audiofragmenten waarin familieleden een stem kregen. Met financiële steun van de Nederlandse Ambassade in Suriname werd de voorstelling gepresenteerd door Theater Rotterdam in samenwerking met HB Media, op 15 en 16 februari jongstleden opgevoerd in Theater Thalia, op dezelfde houten planken als waar Rustwijk honderd jaar eerder stond.

Wijdeven beschreef de ervaring als “magisch, als een droom, het mooiste wat ik ooit heb gedaan. Omdat je treedt in de voetsporen van iemand die dat voor je deed op dezelfde planken. Gedragen door de geschiedenis, zo voelde dat aan, het betekent heel veel voor me.” Voelde hij de aanwezigheid van G.G.T.? *”Absoluut. Vooral toen ik ijsbeerde voordat het publiek binnenkwam, dat moment in mijn eentje vlak voordat het begon. Ik voelde een golf door de zaal gaan, het besef dat we op dezelfde plek waren waar het honderd jaar geleden gebeurde. Het viel samen: ‘full circle’. Dat gevoel neem ik zeker mee.”

Ook regisseur Maarten Hinte, een oom van Wijdeven en eveneens een achterkleinkind van Rustwijk, voelde de emotionele en spirituele lading van het stuk: *”Mijn moeder deed veel onderzoek om zijn herinnering levend te houden, en veel van die informatie heeft Mathieu ook gebruikt. Ze zou vreselijk trots en blij zijn geweest met wat tot stand is gebracht.”

Het toneelstuk werd in 2022 bekroond met de Toneelschrijfprijs. De jury prees hoe Wijdeven het werk van zijn betovergrootvader transformeerde tot een universeel en actueel verhaal over de koloniale relatie tussen Nederland en Suriname. Ook werd de voorstelling genomineerd voor de BNG Bank Theaterprijs en geselecteerd voor het Theaterfestival 2022.

Het ‘Wee’ toen

Rustwijk was dichter, kunstenaar, theatermaker en activist. Hij werd in 1862 geboren uit moeder Christina Rustwijk, een tot slaaf gemaakte vrouw die op haar zesde werd gemanumitteerd. Zijn vader was vermoedelijk een witte plantagehouder. Op tweejarige leeftijd verloor hij zijn moeder en belandde hij in een weeshuis van de Lutherse kerk in Paramaribo. Weeshuizen, zowel in Suriname als Nederland, stonden destijds bekend om hun kille en harde omgeving. Ondanks deze moeilijke start wist Rustwijk zich te ontwikkelen tot een gevestigde theatermaker en kunstenaar. Hij had een eigen atelier en fotostudio, regisseerde operettes met meer dan honderd kinderen en maakte reizen naar Frans- en Brits-Guyana.

Tijdens zijn onemanshow in Thalia gebruikte hij ook beeldende kunst om zijn boodschap te versterken. Halverwege het toneelstuk liet hij een groot decorstuk naar beneden rollen, dat hij zelf had geschilderd. Het toonde een monster met tentakels, gelijkend op zowel Anansi als een inktvis, met op elke arm een probleem waarmee Surinamers toen worstelden: *”verkeerd beleid, verouderde wetten, watergebrek, intimidatie, verboden onderzoek.”* Daarbij declameerde hij:

“Ziet hem aan! Ziet hem staan. Ziet hem gaan. Ziet hem vervormen. Het is een veelarmig voorwereldsch monster – broedsel uit vroegere tijden. (…)
Niet de mens is slecht. Hij maakt ze slecht!”

Honderd jaar later bleek dat deze woorden nog altijd resoneren. De hedendaagse voorstelling duurde dan wel geen vijf uur, maar jong en oud waren geboeid van begin tot eind. Publieksreacties varieerden van *”realistisch, herkenbaar, bijzonder, profetisch”* tot *”oh… er is niks veranderd!”* Een jong meisje vond het monster eng, maar begreep dat het symbool stond voor de krachten die mensen tot slechtheid drijven. Anderen voelden zich geroepen om hun eigen familiegeschiedenis te onderzoeken. Vooral de vraag van Wijdeven: *”Ken jij jouw groot- of overgrootvader?”* raakte velen.

Actrice Helen Kamperveen verwoordde het treffend: “Het is belangrijk dat onze verhalen verteld worden. We moeten ze kennen om te weten wie we zelf zijn. Heel interessant om te horen hoe lang geleden er al mensen waren die met theater dat doel probeerden te bereiken.”

De voorstelling maakte opnieuw duidelijk hoe actueel Rustwijks boodschap nog steeds is. De strijd tegen kolonialisme, racisme en discriminatie is geen trend van nu – het is een traditie van verzet die generaties overspant. In de woorden van G.G.T. zelf: “Ziet op dat licht!”