In de media, over bijna de hele wereld, gaat het voornamelijk over het menselijk lijden en over de politiek achter en rond de Russische invasie in Oekraïne. Het menselijk lijden, de verschrikking voor de Oekraïners, wordt bijna pornografisch gebracht naar de rest van de wereld. Daar geen gebrek aan. Waar het sporadisch over gaat, is Poetin zelf, terwijl al jaren duidelijk is dat het vooral de persoon Vladimir Poetin is die zijn eigen machtsfantasieën aan het verwezenlijken is.
Voor wij verdergaan met het nader bekijken en bespreken van de persoon Poetin moeten twee dingen vooropgesteld worden:
A: Poetin is een dictator. Ja, hij gebruikte democratische spelregels om in het machtscentrum te komen maar gebruikte daarna dezelfde democratische instrumenten om ‘zijn’ dictatuur te vestigen. Er worden nog verkiezingen gehouden in Rusland maar Poetin heeft ervoor gezorgd dat hij de spelregels zodanig kan veranderen, of laten aanpassen, om op elk willekeurig moment zichzelf in een voordeelpositie te plaatsen. Dat maakt dat westerse landen verkiezingsuitslagen van Rusland niet vertrouwen. En, zoals het een echte dictator betaamt, maakt het Poetin niet uit hoe hij wint, als hij aan het einde maar als winnaar erkend wordt.
B. Elke dictator/dictatuur draait op, welgeteld, zes grootheden:
1. Het doden van mensen, of dreigen daarmee.
2. Het gevangenzetten van mensen, of dreigen daarmee.
3. Controle of zelfs monopolie vestigen op de waarheid: de media en pers aan banden leggen.
4. Het ontnemen van de vrije wil en vrije keuze.
5. Het vestigen en bestendigen van een angstcultuur.
6. Het creëren van de schijn van vrijheid.
Elke dictator die er was, is of nog zal komen draait zijn of haar dictatuur op basis van deze zes grootheden. Ideologie gaat vrijwel altijd naar de achtergrond, om plaats te maken voor veelal een enge, persoonsgebonden invulling van de dictatuur. Ze verschillen in stijl en mogelijk in hardheid maar elke dictator gaat vroeg of laat moorden, mensen opsluiten, de vrije pers aanvallen, de vrije wil en keuze van burgers beperken, angst zaaien en op de koop toe een façade van vrijheid opzetten. Maar, het allerbelangrijkste, vrijwel elke dictatuur is, linksom of rechtsom, overwegend een interpretatie van de machtsfantasieën van één of meer hyper-narcisten.
Het westen, met name de Europese Unie, die om financieel/economische redenen, tot aan de invasie van Oekraïne, uitgebreid ‘danste’ met Poetin, heeft veel tijd besteed aan zijn controversiële handelingen, manoeuvres, besluiten en vermeende misdaden. Misschien zelfs teveel, want er is weinig aandacht besteed aan de persoon Vladimir Poetin. Terwijl uit alle berichtgevingen rond de invasie wel weer het beeld ontstaat dat Poetin zowat alles beslist. Het is zijn oorlog, zijn beslissing om Oekraïne binnen te vallen en zijn droom om het eens zo machtige Sovjet Unie opnieuw op te richten.
Burgerdoelen aanvallen
Een eerste opvallendheid is dat er sinds de start van de invasie relatief veel burgerdoelwitten zijn beschoten door het Russische leger, dat zegt ook de Verenigde Naties, VN. Scholen, dagverblijven voor kinderen, woningen, appartementscomplexen en zelfs vluchtende burgers zijn onder vuur genomen door Russische militairen. Volgens de VN zijn tot nu toe ruim 550 burgers gedood en raakten ongeveer 1000 gewond. Rusland heeft het raken van burgerdoelen niet ontkend. Het zegt wel dat het niet zijn bedoeling was die doelen te raken. Maar, spectaculair en met overmacht bombarderen van burgerdoelen, met aanzienlijke aantallen slachtoffers, is iets wat Poetin vaker heeft gedaan. Het is een bewuste strategie die hij ook hanteerde in de tweede Tsjetsjeense oorlog (1999-2000) en de oorlog in Syrië. Het maken van veel dodelijke burgerslachtoffers is bedoeld om tegenstand middels angst te verlammen. Het is één van de meest effectieve manieren om een angstcultuur, die elke dictator nodig heeft, te vestigen. Poetin had mogelijk gehoopt dat de psychologische oorlogvoering, die vooraf ging aan de invasie al zoveel angst had gezaaid onder Oekrainers dat die zich snel, nadat het Russische leger hun land was binnengetrokken, zich zouden overgeven. Met de trage opbouw van de grote troepenmacht bij de grens met Oekraïne, de berichtgeving, de geopolitieke spanningen, plus de gezamenlijke militaire oefeningen met het leger van Belarus, had de Russische president mogelijk gerekend op een snelle capitulatie, ingegeven door angst. Maar toen dat niet gebeurde en Oekraïners vastberaden bleken om hun grondgebied te verdedigen, begon het groffe geweld. Poetin kan zich geen lange, slepende oorlog permitteren, nu nog minder dan voorheen vanwege de snel groeiende lijst van verregaande financieel/economische sancties. Het Russische leger heeft, ondanks het groffe geweld nog geen controle kunnen krijgen op de Oekraïense bevolking, die weigert zich over te geven. Als dat toch mocht gebeuren gaat snel de tweede fase, het massaal gevangenzetten van burgers, en het dreigen daarmee, in. Maar, zoals zaken zich nu ontwikkelen lijkt het niet waarschijnlijk dat Poetin op korte termijn dit deel van zijn reeks standaard dictatortactieken zal kunnen uitvoeren.
Monopolie op de waarheid
Eén van de dingen die het Russische leger, ongetwijfeld in opdracht van Poetin, deed was het vernietigen van een belangrijke zendmast in de hoofdstad Kiev, waar natuurlijk president Volodymyr Zelensky met zijn kabinet zetelt. Ook dit was niet per toeval. Poetin weet dat het, voor het welslagen van zijn plan, belangrijk is dat hij zo snel als mogelijk controle krijgt over wat Oekraïners te horen en te zien krijgen, en wat de wereld kan zien van Oekraïne, wanneer hij daar eenmaal de macht heeft overgenomen. Door de belangrijke zendmast te vernietigen probeerde Poetin vermoedelijk de informatielijnen van Zelensky’s kabinet, naar het volk toe, af te snijden. Ongetwijfeld zou het Russsiche leger daarna zijn eigen informatiestroom opstarten, maar de beschieting van de zendmast had niet het gewenste effect. Geen enkele dictator kan opereren in een omgeving waar de pers vrij is. Het is ook niet vreemd dat totalitaire leiders vrijwel altijd journalisten (laten) vermoorden, intimideren en/of laten opsluiten, en vrije media keihard aanvallen. De waarheid, en niet eventueel gewapende tegenstanders zijn de grootste dreiging voor een dictator. Hoe erg Poetin controle op de waarheid wil hebben, blijkt onder andere ook uit een recent aangenomen wet die media in Rusland verbiedt het woord ‘invasie’ te gebruiken, als het gaat om de berichtgeving rond de handelingen van het Russische leger in Oekraïne. Het is een invasie, onvervalst en grof, maar die verhaallijn probeert Poetin diep te begraven. Wie de nieuwe wet overtreedt, en toch de term invasie gebruikt, riskeert een gevangenisstraf van 15 jaar.
Lange opsluiting, of dreigen daarmee, rechtstreeks uit het ‘dictators draaiboek’. Deze wet is zo ingrijpend dat vrijwel alle internationale media, die een basis hadden in Rusland, uit het land vertrokken in de tweede week van de invasie. Door de waarheid te controleren, kan Poetin vooral invloed uitoefenen op de bevolking in zijn land, maar vooral in Oekraïne. Een deel van de Russen keurt de invasie goed. Het gelooft dat deze nodig is om het buurland te verlossen van Neonazi’s, een verhaallijn die constant wordt herhaald op staatsmedia. Alle tegengeluiden zijn de mond gesnoerd dus wordt Poetins ‘waarheid’, het luidst gehoord in Rusland. Op het moment dat hij kan bepalen waar Oekraïners naar mogen kijken en luisteren, begint de daadwerkelijke knechting van dat volk. Maar, Poetin heeft mogelijk de kracht van de informatiemaatschappij, waar wij nu in leven, onderschat. Vooral vanwege het internet heeft hij Oekraïnes contact met de rest van de wereld niet kunnen onderbreken. Hierdoor heeft Poetin nog geen controle op de waarheid en kan tot nu toe moeilijk invloed uitoefenen. Oekraïners zijn nog massaal tegen hem.
Angstcultuur
Poetin is een ex-KGB agent. Bekend is van spionnen in het algemeen, en zeker die door het Sovjet regime zijn opgeleid, zijn ‘omgebouwd’ om koel en zonder schuldgevoel te kunnen handelen. Poetin is een ex-spion in een bijzondere machtpositie, met machtsfantasieën die direct betrekking hebben op Oekraïne. Hij heeft dat buurland nodig om te beginnen met het uitvoeren van zijn ultieme droom: het weer doen verrijzen van het Sovjet rijk. Oekraïners hebben daarom lang rekening gehouden met mogelijke uitspattingen van Poetin. En, Poetin heeft, op zijn beurt, Oekraïners nooit laten vergeten dat hij hun land, koste wat kost, wil inpikken. De president van Rusland is lang bezig geweest met het creëren van angst onder de Oekraïense bevolking. Oekraïners hebben zich vooral gesterkt gevoeld door de aandacht en betrokkenheid van de Europese Uniem, die samen met de Verenigde Staten tegenwicht bood. Tijdens het presidentschap van Donald Trump was de VS niet de traditionele bondgenoot. Dat maakte leiders in Oekraïne onzeker en Poetin sterker. Nu de democraten aan de macht zijn, is Poetin weer teruggezet in een ouderrol. In Rusland is Poetin gevreesd, zoals het ‘hoort’ in de Russische machtscultuur. Respect, zonder angst werkt niet in die wereld. Hoe meer angst je kan opwekken in de ogen van tegenstanders en personen in de directe omgeving, des te beter voor de eigen positie. Verhalen over liquidaties, ook in het buitenland, opsluitingen, martelingen en verregaande intimidatie, vermoedelijk in opdracht van Poetin, zijn niet uit de lucht gegrepen. In 2015 werd de Russische anti-Poetin activist Boris Mentsov, in Moskou, twee uur na een kritisch radiointerview, doodgeschoten. Mentsov had in dat interview scherpe kritiek geleverd op de, in zijn ogen, onterechte vijandigheden tegen Oekraïne. In 2017 werd Denis Voronenkov, een Russische parlementariër, die uit vrees voor Poetin naar Oekraïne was gevlucht, in Kiev doodgeschoten. Hij had twee dagen eerder informatie verstrekt aanOekraïnse onderzoekers van vermeende misdaden gepleegd door het Russische leger bij de annexatie van de Krim, begin 2014.
Deze liquidatie, naar alle waarschijnlijkheid in beweging gezet vanuit Rusland,was erg direct en een voorbeeld van hoe ver Poetin bereid is te gaan. Ook dit was niet toevallig. Poetin had zijn plan en daarom moest hij ervoor zorgen dat Oekraïners hem vreesden. ‘Ook daar kan ik tegenstanders pakken’, was waarschijnlijk de boodschap. Berichten van Russische eenheden, die sinds de invasie begon op 2 maart, schieten op burgers die willen vluchten uit omsingelde leefgebieden, duiden mogelijk op het actief proberen te vestigen en bestendigen van een angstcultuur. Ook het beschieten van groepen vluchtende burgers, ondanks een wapenstilstand was afgesproken, duidt mogelijk ook hierop. Schijnvrijheid Poetin is een eind verwijderd van zijn uiteindelijk doel: Oekraïners bombarderen en laten lijden tot ze gehoorzamen en een regering, die hij kiest, accepteren. Hij heeft nog een lange weg te gaan, maar het is nu reeds duidelijk wat zijn bedoeling is. Als het hem lukt dat te doen, zou hij succesvol de laatste van de belangrijkste punten uit het ‘dictators draaiboek’, hebben uitgevoerd. De werkelijkheid zou natuurlijk zijn dat niemand in Oekraïne vrij gaat zijn. Ook de leden van de regering, die hij wil neerzetten, worden zijn ‘eigendom’. Niet dat de wereld dat te zien zou krijgen, want als hij een marionettenregering kan neerzetten in het buurland zou Poetin dan lang en breed greep hebben op de waarheid, de media dus. Maar zoals alle dictators voor hem, heeft Poetin mogelijk nu wel het punt bereikt dat hij zijn hand overspeelt. Dictators worden, vroeg of laat, slachtoffer van hun eigen macht en vooral van de illusie die macht geeft: ik ben onaantastbaar en ik ga eeuwig leven. De reactie van de meeste landen en de snelheid waarmee harde en verreikende sancties werden ingesteld, moeten voor een aanzienlijk deel Poetin hebben verrast.
De Europese Unie (EU) is gemiddeld voor 40 procent afhankelijk van Rusland voor olie en gas en Poetin was er mogelijk van uit gegaan dat zij zou moeten blijven kopen, ook nadat hij een oorlog was gestart. Dat er een schaarste kan ontstaan en daarmee prijzen voor energie de lucht in kunnen schieten, is nu ondergeschikt gemaakt door de EU- landen. Kappen met Rusland, al gaat dat geld kosten. Rusland wordt langzaam maar zeker afgesneden van de rest van de wereld en zal, volgens experts van Ratingbureau Fitch, spoedig niet meer in staat zijn aan zijn verplichtingen te voldoen. Het westen moet niet te vroeg juichen want het gevoel van in een hoek vastzitten, kan Poetin extra gevaarlijk maken. Zijn imago in Rusland, van de sterke, gevreesde en onaantastbare leider, komt met de verlammende sancties, nu op het spel te staan. Hij kan zich geen afbrokkeling van zijn status in Rusland veroorloven. De sancties duwen hem daarnaast ook snel in een slechte onderhandelingspositie. Poetin zou uiteindelijk zo wanhopig kunnen worden dat hij zich genoodzaakt voelt om extreme middelen in te zetten: het opschalen en extreem verruwen van het geweld tegen de Oekraïners die niet zijn gevlucht. Een indictie van wat kan gebeuren zijn mogelijk de tegenmaatregelen die Rusland heeft aangekondigd tegen de bedrijven die het land hebben verlaten, als reactie op de invasie.
Poetin koos in dat geval voor de tegenaanval, en kan dat dus ook militair proberen te doen als zijn onderhandelingspositie tegenover de EU en de VS omtrent Oekraïne in gevaar komt. Van de 44 miljoen inwoners wordt verwacht dat tien procent zal vluchten. De rest zal blijven, verwacht de VN. Om zijn machtspositie te behouden, en om geen gezichtsverlies te lijden, moet terdege rekening gehouden worden met de kans dat Poetin ervoor kiest een groot bloedbad in het buurland aan te richten. Voor hem wordt dat slechts onderdeel van een onderhandelingsstrategie: de ex-spion die heeft leren handelen zonder gewetenswroeging. De hoofdstad Kiev wordt nu omsingeld door Russische troepen, terwijl er pogingen worden gedaan om onderhandelingen op het hoogste niveau op gang te brengen. Mogelijk maakt Poetin nu haast om straks de bevolking van Kiev te ‘gijzelen’, om met het westen te kunnen onderhandelen. De veiligheid van de inwoners van Kiev is straks mogelijks Poetins belangrijkste en misschien enige overgebleven troef. Er moet zeker rekening gehouden worden dat hij die troef gaat gebruiken, als hij dat nodig vindt.
