Voetbal was al voor 1940 de meest gevierde sport op aarde, maar het mooie spelletje zou nooit de aantrekkingskracht hebben die het nu heeft als Edson Arantes Do Nascimento, Pelé, er niet was geweest.
Pelé, die op 29 december overleed, maakte voetbal groot en voetbal maakte hem tot een wereldster, de eerste, zwarte, globale ‘superheld’. Nu zijn er toch nog personen die De Koning verwijten te weinig te hebben gedaan tegen racisme.
1 oktober 1977
De man die met Brazilië driemaal wereldkampioen werd en met zijn club Santos de harten van honderden miljoenen voetbalfans wist te veroveren, gaat zijn laatste wedstrijd spelen. Pelé stopt met voetballen en overal is dat het groot nieuws. Ook in Suriname. Het is alsof de machtigste wereldleider, de meest belangrijke persoon op aarde, ermee ophoudt. Er hangt dagenlang een tastbare opwinding in de lucht, vooral ook omdat Pelé’s afscheidsduel ook hier rechtstreeks te volgen zou zijn. Het was één van de eerste voetbalwedstrijden die live uitgezonden zou worden op de TV in Suriname. In de dagen naar die zaterdag toe, praten ouderen met ongekend veel respect over de man die keer op keer dingen had gedaan en laten zien die voorheen als onvoorstelbaar of onmogelijk bestempeld werden. Ook mijn vader en moeder droegen De Koning op handen en kenden maar één die de beste genoemd kon worden. Zij hadden het voorrecht, toen zij in 1966 in Nederland woonden, zijn wedstrijden tijdens het WK van 1966 live op televisie te volgen. Het WK werd voor Brazilië een grote teleurstelling, maar voor mijn ouders was alleen al het live zien van zijn wedstrijden een ervaring om nooit meer te vergeten. Mijn vader vooral wilde absoluut niets weten van vergelijkingen met anderen. Cruyff beter dan Pelé? Deze veronderstelling – de eerste van velen die zouden volgen in de decennia sinds de Braziliaan zijn carrière beëindigde – beantwoordde hij met een tjoerie. Hij wil er niets eens woorden aan vuil maken. Cruyff had, toen Pelé aan zijn afscheidswedstrijd zou beginnen, slechts op één WK gespeeld en geschitterd, zonder de wereldtitel te winnen. Pelé had op zijn zeventiende Brazilië wereldkampioen gemaakt en had ondertussen al drie wereldtitels op zak. Het lef om te stellen dat Cruyff beter zou zijn dan Pelé, kon hij daarom alleen met een minachtende tjoerie beantwoorden. De afscheidswedstrijd werd een bitterzoet einde. Pelé speelde de eerste helft met de New York Cosmos, de club waar hij tussen 1975 en 1977 onder contract had gestaan en de tweede helft met de Santos, zijn eerste club waar hij 19 seizoenen actief was. Pelé scoorde eenmaal in zijn laatste ontmoeting. Het belangrijkste voor mij was wel dat ik als jochie toch nog de grootste ooit, die ik alleen kende van verhalen, had zien voetballen.
Idool
Ondanks ik nog jong was, kon ik aanvoelen dat er meer was dan al die adembenemende acties, die Pelé zoveel aanzien hadden bezorgd onder Surinamers. Dat ‘O Rei’ (de koning) in januari 1971 tijd had gemaakt om met Santos twee wedstrijden te komen spelen in Paramaribo, had daar zeker ook veel mee te maken. Ongeveer zes maanden nadat hij in Mexico zijn derde wereldtitel met Brazilië had gepakt, konden Surinamers hun superheld met eigen ogen bewonderen. Daarmee steeg hun respect en bewondering voor hun idool tot ongekende hoogten. Geen slecht woord over Pelé, tot de dag van vandaag. Maar, de blijkbaar onbegrensde bewondering had echter niet alleen te maken met voetbal. Vooral voor niet-blanken over de hele was Pelé’s verhaal en succes een droom en een grote bron van inspiratie. Ook in Suriname, waar alles dat niet blank was ook lang als minderwaardig werd beschouwd, was het Pelé’s verhaal dat het geloof in een eerlijke kans op succes had gesterkt. Hij had, tijdens en na zijn actieve voetbalcarrière, laten zien dat het niet onmogelijk was voor personen, die vanwege hun huidskleur onderdrukt werden, de wereldtop te halen en daar te blijven. Pelé werd een idool en een baken van hoop. Fans, ook in Suriname, kopieerden zijn manier kleden, zijn persoonlijke stijl, zijn kapsel en alles wat ze maar konden nadoen. Het ging, als er over Pelé werd gesproken, vooral ook over de miljoenen die hij verdiende door met grote bedrijven contracten te sluiten. Niet alleen kon Pelé goed voetballen, hij wist ook financieel succes te boeken en daarmee zijn economische onafhankelijkheid te verzekeren. Waar hij ook kwam, werd Pelé, door blank en zwart, als een held onthaald. Als hij een land bezocht, wilden ook staatshoofden hem ontmoeten en spreken. Hij was zo groot, zo populair en zo gerespecteerd dat bijna eenieder bereid was een buiging maakte voor deze koning. Miljarden achtergestelden en onderdrukte niet-blanken in de hele wereld, droomden van een soortgelijk leven voor zichzelf en hun kinderen. Pelé was hun beste voorbeeld en meest tastbare reden om in die droom te blijven geloven.
Muhammad Ali
De laatste jaren echter is Pelé (achteraf) bekritiseerd door personen, die veelal geboren zijn nadat hij was gestopt met voetballen. Hij zou zijn positie te weinig gebruikt hebben om zich uit te spreken tegen racisme, onrecht en de onderdrukking van vooral zwarte personen in Brazilië en de rest van de wereld. Pelé wist uit zijn voetbal- en persoonlijk leven als geen andere dat racisme dik aanwezig was in de Braziliaanse maatschappij. En dat hij zich er niet onomwonden tegen heeft uitgesproken, ook niet toen hij ongekend veel invloed had, wordt hem nu verweten. Daarbij wordt de vergelijking gemaakt met de legendarische Amerikaanse bokser Muhammad Ali, die ook een grote bron van inspiratie was voor vooral zwarte mensen in de wereld. Ali had de moed opgebracht om ‘nee’ te zeggen tegen de blanke overheersers in de V.S. en om te praten over racisme en onderdrukking tegen en van zwarten. Pelé heeft die controversiële onderwerpen vermeden. Volgens sommigen een gemiste kans en naar hun mening een vlek op het nalatenschap van de ‘O Rei’. Maar het is in feite oneerlijk om zo een vergelijking te maken. Toen Ali besloot om zich uit te spreken tegen misstanden in zijn land, was er al een levendige strijd van Afro-Amerikanen gaande voor gelijke burgerrechten. Ali kreeg steun van andere zwarte invloedrijke sterren uit de sportwereld, de muziek- en filmwereld en de politiek die zich jaren daarvoor al georganiseerd hadden. Pelé’s wereld was behoorlijk anders.
De hele wereld
Pelé was letterlijk de eerste Braziliaan die zo een gevierde wereldster was geworden. Er was geen enkele andere landgenoot, blank of zwart, waar hij een voorbeeld aan kon nemen. Het land Brazilië werd pas na de prestaties van Pelé een begrip. De tiener had een aardverschuiving veroorzaakt, in zijn eigen leven, in zijn land en de wereld. Maar, dat was niet zijn doel, toen hij in 1958 als zeventienjarige tiener, met zijn uitzonderlijke klasse, Brazilië voor het eerst wereldkampioen maakte. Pelé viel, direct na het laatste fluitsignaal in de finale tegen Zweden, flauw van alle emoties en de druk die hij had gevoeld. Hij was, tegen wil en dank, een wereldster geworden, slechts achttien maanden nadat hij in zijn eigen land was ontdekt. Bijna niemand had het zien aankomen. Het Braziliaanse wonderkind had geen voorbeelden en ook geen netwerk waar hij op kon terugvallen. Bovendien, als persoon wilde hij slechts voetballen. Als hij daarbij anderen kon inspireren was dat mooi meegenomen. Daarom verkoos hij ervoor om bijna overal, waar hij bewonderd werd, te voetballen in plaats van te praten. In totaal brachten zijn wedstrijden (veelal vriendschappelijk) Pelé naar niet minder dan 65 verschillende landen. Dat hij met Santos ook in Afrikaanse landen, waar het voetbal zich nog moest ontwikkelen, vriendschappelijke wedstrijden ging spelen, was op zich al een ongekend krachtige statement.
Geen leider
Pelé moest bovendien ook rekening houden met de (blanke) leiders van de militaire dictatuur in zijn eigen land. Eén verkeerd woord en hij zou grote problemen krijgen. Misschien had de huidige generatie zwarte voetballers, die vooral via sociale media verschrikkelijke discriminatie moeten ondergaan, meer steun verwacht en misschien ook moeten krijgen van De Koning. Pelé had zelf vanaf zijn jongste jaren de apengeluiden en beledigingen vanaf de tribunes gehoord en de minderwaardige behandelingen ondergaan. Hij wist dus uit eigen ervaring wat het is om dat mee te maken. Hij verkoos er echter voor te reageren met prijzen, records, doelpunten, onnavolgbare acties, een bijna smetteloos imago en financiële onafhankelijkheid. Hij was ook geen traditionele leidersfiguur. Misschien omdat hij zo groot was, is het velen mogelijk niet opgevallen dat Pelé nooit aanvoerder was van de Braziliaanse selecties waar hij wereldkampioen mee werd. Hij wilde niet de traditionele, uitgesproken leider zijn. Mogelijk was zijn angst voor die verantwoordelijkheid te groot, of misschien wist hij dat hij dat niet zou aankunnen. Hij deed wat hij kon en dat alleen al heeft zoveel verschil gemaakt en miljoenen in de wereld zodanig geïnspireerd dat het misschien ook niet nodig was meer te doen. Pelé opende de deuren voor zwarte voetballers, zoals de Braziliaanse superster Neymar in zijn reactie op het overlijden van ‘De Koning’ onomwonden aangaf.
Voorgoed veranderd
Als de huidige generatie zwarte voetballers en andere critici treuren om wat Pelé heeft nagelaten te doen, moeten zij zich misschien afvragen hoe het moet zijn geweest voor een jongen van 17 jaar om in zijn eigen nationale selectie voor gesloten deuren te staan. Zijn zwarte en ‘ongedisciplineerde’ manier van voetballen was niet waardig genoeg voor de Braziliaanse nationale ploeg, was hem duidelijk gemaakt door zijn coach Vicente Feola. Hij kreeg tijdens het WK van 1958 uiteindelijk pas een kans te spelen in de kwartfinale (tegen Wales, 1-0) vanwege blessures van andere, blanke ploeggenoten. Hij kreeg van Feola bovendien het uitdrukkelijke verbod om op zijn eigen creatieve en intuïtieve manier te voetballen. Maar, Pelé deed het ondenkbare: hij lapte het verbod van zijn coach aan zijn laars, speelde zijn eigen spel en bracht zijn land met zijn eerste WK-doelpunt ooit naar de halve finale. Zijn coach, die hem nog had verboden zijn ‘wilde jinga voetbal’ te spelen, kon daarna niet meer om zijn sterspeler en diens manier van voetballen heen. Pelé kreeg een basisplaats en vooral artistieke vrijheid in de halve finale tegen Frankrijk, waarin hij driemaal scoorde en zijn ploeggenoten het lef gaf zich creatief te uiten. Het gevolg was dat in die ontmoeting ook de Braziliaanse voetbalidentiteit werd geboren. In de finale tegen gastland Zweden mochten Pelé en zijn ploeggenoten hun voetbalshow voortzetten. De aanvaller scoorde tweemaal in de 5-2 zege en bezorgde daarmee zijn land de eerste van vijf wereldtitels. Er zijn vandaag de dag niet veel voetballers die het lef hebben de instructies van hun coach te negeren, zeker niet in de halve finale van een WK. Pelé deed dat wel en veranderde daarmee voorgoed het voetbal, het land Brazilië en de wereld zoals hij die had aangetroffen.
